Türkiye'de İslam ilmihallerine toplumsal cinsiyet algısındaki değişim çerçevesinde sosyolojik yaklaşım

Abstract

Modernleşme sürecinde pozitivizmin rasyonel bakış açısı, sosyal bilimlerde dini hükümleri içeren belgelerin sorgulanabilmesine açılım sağlamıştır. Bu düşünsel çerçevede İslami feministler, ataerkil değerlerin meşruiyetinin İslam dininin yapısından değil, İslam referanslarının farklı şekillerde yorumlanmasından kaynaklandığını savunurlar. Genel olarak, İslami feminist söylemin sorgulama alanı Kur'an-ı Kerim, Hadis-i Şerifler ve İslam'ın fıkıh, tefsir gibi kaynaklarının kadın gözüyle yeniden okunmasıdır. İslam ve Türkiye özelinde ise bu söylem, İslam'ın ana metinlerinin yorumlanmasından doğan ilmihal tarzı dini öğreti metinleri üzerine çalışmalar yapılabilmesinde yerini bulmuştur. Tez çalışmasının amacı, İslam ilmihal kitaplarını, Türk modernleşme döneminin toplumsal cinsiyet algısındaki değişimi yönüyle yaklaşarak feminist bakış açısıyla incelemektir. Tez bu kapsamda, Türkiye'deki toplumsal değişim sürecinin etkisinde toplumsal cinsiyet algısında meydana gelen değişimlerin İslam ilmihallerine nasıl yansıdığını ortaya koymayı hedeflemektedir. Araştırma, yöntemsel olarak nitel paradigmanın teorik görüşü ve süreçleri üzerine temellendirilmiş, içerik analizi ve gömülü teori ile desenlenmiştir. Epistemolojik açıdan ise, eserlerin eleştirel olarak irdelenmesine imkân sunan feminist duruş yaklaşımına dayandırılmıştır. Bu doğrultuda amaçlı örnekleme yöntemlerinden ölçüt örnekleme ile belirlenen 14 adet İslam ilmihalinin ahlak ve sosyal yaşamla ilgili bölümleri, "kadın" ve "toplumsal cinsiyet" temaları etrafında incelenmiştir. İncelemeler sonucunda, "Bir Kimlik ve Statü Göstergesi Olarak Kadın", "Toplumsal Hayatta Kadın" ve "Evlilik ve Aile Hayatına Kadın" olmak üzere üç ana kategori ve alt kategoriler saptanmıştır. Araştırmanın bulgularıyla, öz olarak ve fakat kapsayıcı olmamakla birlikte, incelenen ilmihallerin toplumsal cinsiyet mekanizmasının çalışmasına ve sürdürülmesine etki ettiği, kadına dair rollerin, sorumlulukların ve görevlerin yeniden üretilmesini pekiştirdiği ve güçlendirdiği yorumlarını yapmak olası görülmektedir. Dahası, Türkiye'deki toplumsal değişimlerin, toplumsala yön veren bu ilmihallerde tam olarak yerini bulmaması, değişime karşı bir direnişin, geleneksele ve ataerkil sisteme bağlı kalınmış olunduğunun ve değişimin gerçekleşmiş olsa da bu eserlerde kısmen yer aldığının göstergeleri olarak durmaktadır. Ne var ki ilmihallerin bu durumunun, bu eserlerin yazarlarının farklı yorumlamaları, metinlerarasılık yoluyla farklı sosyolojik ve ideolojik fikirlerdeki eserlere atıf yapmaları, eserlerdeki dönemsel kuralların bugüne göre güncellenmemiş olması gibi dinamiklerden etkilendiği görülmektedir. Dolayısıyla tüm ilmihaller üzerine böyle bir genelleme yapılmaması gereği göz önünde bulundurulması gereken bir faktördür.

In the process of modernization, the rational perspective of positivism has offered an insight to the questionability of documents containing religious provisions in social sciences. In this intellectual framework, Islamic feminists argue that the legitimacy of patriarchal values stems not from the structure of the religion of Islam, but from the different interpretations of Islamic sources. Generally, the interrogation field of Islamic feminism is the rereading of Quran, Hadith and Islamic fiqh and tafsir through the eyes of women. Specifically, in Islam and Turkey, on the other hand, this discourse has found its place in conducting research on doctrinal texts such as Muslim catechism (ilmihals) arising from the interpretation of the main sources of Islam. The thesis study aims at analyzing the Muslim catechism from a feminist perspective by approaching the change in gender perceptions during the Turkish modernization period. In this context, the thesis carries the purpose of demonstrating how the changes in gender perceptions have been reflected to Muslim catechism under the influence of the social change process in Turkey. Methodologically, the research is conducted through the theoretical view and processes of the qualitative paradigm and has been patterned with content analysis and grounded theory. In terms of epistemology, it leans on the feminist standpoint approach that enables the works to be critically examined. Accordingly, the sections related to ethics and social life of 14 Muslim catechism, determined by criterion sampling, one of the purposeful sampling methods, were examined around the themes of "women" and "gender". As a result of the analyses, three main categories, "Woman as a Sign of Identity and Status", "Women in Social Life" and "Women in Marriage and Family Life" and related sub-categories were found. With regard to the findings of the research, essentially but not necessarily, it seems possible to comment that Muslim catechism has an effect on the functioning and maintenance of the gender mechanism, reinforce and strengthen the reproduction of women's roles, responsibilities and duties. Moreover, the fact that social changes in Turkey are not exactly being reflected to Muslim catechism shaping the social life remains to be as an indicator that there has been a resistance to change, an adherence to the traditional and patriarchal system, and even if a change has taken place, it has happened partially. However, this situation of the Muslim catechism seems to be affected by dynamics such as different interpretations of the authors of these works, citing to the works of different sociological and ideological ideas through intertextuality, and the periodic rules in the works that have not been updated to today. Therefore, it is a factor to be taken into consideration that such a generalization should not be made on all Muslim catechism.