H.F.B. Lynch’te 19. Yüzyılın Sonunda Bitlis

Abstract

Bitlis, Dicle Nehri’nin kollarından birini oluşturan Bitlis Çayı’nın güneydoğuToroslar arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1450 metreyükseklikte kurulmuştur. Sahip olduğu coğrafi konum nedeniyle bulunduğu dağlık veengebeli alanda, El-Cezire düzlüklerini Doğu Anadolu’nun merkezi platolarına,oradan İran ve Kafkasya’ya bağlayan yol üzerinde bulunması nedeniyle, çok eskidönemlerden itibaren, insanların zorunlu olarak geçmek zorunda kaldıkları birgüzergâh olmuştur. Bu nedenle kent, tarihsel süreçte Urartular, Asurlular, Medler,Persler, Romalılar, Bizanslılar, Selçuklular, Eyyubiler, Ermeni Krallıkları ile bazıKürt Beyliklerinin ve Osmanlıların hâkimiyet tesis etmek istedikleri bir yer olmuştur.Kent ayrıca doğu ve güneydoğu Anadolu’ya gelen Tavernier, Kinneir, Ainsworth,Brant, Taylor, Müller Simonis, Hyvernat, Nolde gibi kimi batılı seyyah vearaştırmacıların da ilgisini çekmiştir. Bu seyyah ve araştırmacılarından birisi deİngiliz seyyah ve araştırmacı olan H. F. B. Lynch’tir. Bu çalışma, İngiliz asıllıLynch’in 1893 ve 1898 yıllarında yaptığı iki geziye dair kayıt altına aldığı ve ilkolarak 1901 yılında “Armenia Travels and Studies” adıyla Londra’da yayınlanangezi notlarına dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, Lynch’in gezi notlarından yolaçıkarak, kentin tarihi coğrafyası, fiziki yapısı ve sosyal dokusu hakkında verdiğibilgileri değerlendirerek Bitlis’in tarihi geçmişinin aydınlatılmasına yönelik bazıkatkılar sağlamaktır.

Bitlis situated on a deep and narrow valley which the Bitlis brook, one of thebranches of Tigris, opened among the south-eastern of the Taurus on the height of1400-150 metres above the sea level. Due to its its geographic position in themountanious and rugged area, since it lies on the route which links the plains of theEl – Cezire to the central plateaus of Eastern Anatolia and from there to Iran andCaucasia, it has become an obligatory route for the people to pass since the ancientancient times. Therefore, through the course of history it has been a place where Urartians, Meds, Persians, Romans, Byzantines, Seljuks, Eyyubis, ArmenianKingdoms, some chiefdom of the Kurds and the Ottomans had desired to establishdomination. The town also drew the attention of some western travellers andresearchers such as Tavernier, Kinneir, Ainsworth, Brant, Taylor, Müller Simonis,Hyvernat, Nolde. One of those is English geographer H. F. B. Lynch. This study isbased on his travelogues taht he had recorded during his two travels made in theyears of 1893 and 1898 which was first published under the title of “Armenia Travelsand Studies” in London in 1901. The purpose of the study is to del with dand evaluatethe historical geography, the physical and social structure of the town using thetravelogues of Lynch and thus to make some contributions to enlighten the historicalbackground of Bitlis.