Dîvânu Lugâti’t-Türk’te İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler

Abstract

Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), Kaşgarlı Mahmud tarafından XI. yüzyılın ikinci yarısında Araplara Türkçeyi öğretmek için yazılmış, Türkçe madde başlı Arapça ansiklopedik sözlüktür. Türk dilinin zengin söz varlığını içinde barındıran, Türk dünyasının dilini ve kültürünü yansıtan en önemli kaynak eserlerden biridir. Eserde XI. yüzyıl Türk dünyasına ait toplumsal, kültürel, ekonomik, tarihî birçok unsuru bulmak mümkündür. Bu nedenle de tarihî süreç içinde Türk kültürünü ve medeniyetini bütün yönleri ile incelemek isteyen araştırmacıların en önemli başvuru kaynağı olmuş, yurt içi ve yurt dışında eserle ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. DLT, her alanda olduğu gibi insanların birbirlerini çeşitli amaçlar doğrultusunda nitelemek üzere kullandıkları sıfatlar açısından da oldukça zengindir. Sıfatlar, iltifat ve hakaret olgularını içinde barındıran dil vasıtalarıdır. Sıfatlar vasıtasıyla insanlar birbirlerini övmüş ya da yermişlerdir. İnsanların birbirlerini nitelerken kullandıkları kelimelere göre toplumun değer yargıları ile ilgili fikir edinmek de mümkündür. Sıfatların kendilerinden sonra gelen adların çeşitli niteliklerini gösteren türüne niteleme; onları sayı veya belgisiz olarak, işaret ederek, soru sorarak belirten türüne belirtme sıfatı denir. XI. yüzyıl Türk kültüründe kadına, erkeğe, çocuğa, genel olarak toplumun bütün bireylerine hangi açılardan bakıldığı söz konusu sıfatlar vasıtasıyla daha iyi gözlemlenebilmektedir. Bu çalışmada da bireylerin toplumda üstlendikleri roller, birbirlerine bakış açıları sıfatlar açısından değerlendirilerek geçmişten günümüze kadar devamlılık arz eden değerler üzerinde durulmaya çalışılacaktır

Divan Lugat at-Turk (DLT) that was written by Kaşgarlı Mahmud for teaching Turkish language to Arabs in second half of XI. century is Arabic encyclopaedical dictionary with Turkish lexical entry. DLT that includes vocabulary of Turkish language and shows language and culture of Turkish community is one of the most important work in basic works. In this work, it’s possible finding social, cultural, economical, historical factors of XI. century Turkish community. For this reason, in historical process it has been the most important reference guide for researchers who have wanted researching Turkish culture and civilisation completely and a lot of works have been done about it in domestic and foreign. It is substantial like all field in terms of adjectives/qualifiers of people for characterising each other in accordance with several aims. Adjectives are language factors that include compliment and invective facts. People have praised or satirised each other by these adjectives. It’s possible having an idea about standard of judgement of community according to words which are used by people for each other. It’s called qualificative adjective which comes before noun and shows several qualities of nouns; it’s called determinative adjective which shows noun by number or indefinite, indicating and asking a question. It’s observed better by these adjectives how was seen woman, man, child, and all members of community generally in XI. century. In this work, it will be analyzed values has been continuous from past to present according to adjectives that show roles of member, members’ perspectives with each other.