Kenelerden korunmak amacıyla kullanılan repellent (kovucu) maddeler ve toksikolojik değerlendirilmesi

Abstract

Keneler, insanlarda ve hayvanlarda son derece tehlikeli hastalıkların vektörüdür. Kenelerin, farklı iklim kuşağındaki çok geniş bir coğrafyada insan ve evcil hayvanlara taşıdıkları hastalıklar arasında dokuz arbovirus, dört riketsiyal, iki bakteriyel, iki protozoer ve bir helmintik hastalık bulunur. Ülkemizde bugüne kadar 26 kene türü tarif edilmiştir. Bu kene türleri özellikle çiftlik hayvanlarında önemli ekonomik kayıplara yol açan tropikal theileriosis ile babesiosis, insanlarda ise lyme ve Kırım Kongo Kanamalı Ateşi Hastalıklarını taşırlar. Kenelerle mücadele ülkemizde Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA) Hastalığının ortaya çıkmasıyla daha da önem kazanmıştır. Ancak, kenelerle mücadele son derece zahmetli ve pahalı bir uygulamadır ve başarı şansı çoğunlukla düşüktür. Kene mücadelesinin temel amacı, hayvanlar üzerindeki kenelerin akarisidlerle kontrolü, insanlarda kene kaynaklı hastalıkların ortadan kaldırılması için farklı uygulamaların yapılması ve insan ve evcil hayvanların kenelerle temas riskinin azaltılması prensibine dayanmaktadır. Repellent (kovucu), insan ve evcil hayvanların doğrudan derilerine, üzerlerinde bulunan giysilerine ve bazı durumlarda perde ve ağlara uygulandıklarında sivrisinek, karasinek, kene gibi zararlıların saldırısını engelleyen veya onları kovan maddelere verilen genel isimdir. Repellent maddeler genellikle açık alanlarda rahatsızlık veren ve kan emen zararlılara karşı uygulanmaktadır. Bununla birlikte, kapalı alanlarda (evlerde, iş yerlerinde, hayvan barınaklarında) özellikle sivrisineklere karşı kullanılan ilaçlı cibinlikler, kangallar ile ısıyla buharlaşan sıvı ve matlar gibi formülasyonlar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Repellent özellikteki maddeler kenelerle mücadelede son derece faydalı ürünlerdir. Ancak, bu tür ürünlerin tamamen zararsız olmadığı bilinmeli ve zaman zaman insan ve evcil hayvanlarda toksik etkilere yol açabilecekleri unutulmamalıdır. Bu derlemede insanlarda ve evcil hayvanlarda kenelerden korunmak amacıyla kullanılan repellent maddelerin tanımı ve tarihçeleri, etki mekanizmaları ve ideal bir repellent maddenin taşıması gereken özellikler, belli başlı repellent maddeler ve toksikolojik önemleri ile repellent özellikteki maddelerin güvenli kullanım prensipleri değerlendirilmiştir.

Ticks are vectors of very harmful diseases in humans and animals. Nine arbovirus, two rickettsia, two protozoa and one helminthic diseases are transmitted by ticks in different climatic and geographical zones. Twenty six tick species have been determined in Turkey until now. These tick species transmit tropical theileriosis and babesiosis, which are cause of important economical loses especially in farm animals, and lyme disease and Crimean-Congo Hemorrhagic Fever in humans. The control of ticks is getting more important due to appearance of Crimean-Congo Hemorrhagic Fewer (CCHF) in Turkey in recent years. However, the control of ticks is a very diffcult and expensive procedure and generally chance of success is very low. The main aims of tick control are acaricidal control of ticks on animals, making different applications for elimination of tick-born diseases in humans and reduction of the contact risk between humans, domestic animals and ticks. The repellent is a common name of the compounds, which are applied on directly skin, clothes and sometimes curtains and nets, and prevent the humans and domestic animals against attacks of harmful organisms such as mosquitoes, fies and ticks. Although repellent compounds are applied for the organisms which annoy and suck blood at outdoor, some products used in indoor areas (houses, offces and animal shelters), such as mosquito nets, coils and thermal vaporised liquid and mat formulations, are also evaluated in this frame. Repellents are very benefcial products for prevent attack by ticks. But, it should be known that these compounds are not completely harmless and sometimes they can cause toxic effects in humans and domestic animals. In this review, defnition and history of the repellent compounds, the action mechanisms and features of an ideal repellent, important repellent compounds and their toxicological importance and safety usage principles of repellents were evaluated.