Türkiye Türkçesi Batı Grubu Ağızları ile Drama Göçmenleri Ağızlarında {idi(n)} Çekimli Fiilindeki /n/ Sesbirimi Üzerine*

Abstract

Ölçünlü dilde olduğu gibi, Türkiye Türkçesi ağızlarında da sözcüklerin yapısında pekiştirme işlevli genişlemeler görülür. Ağızlarda ad (kadıncäz), sıfat (küçücek) ve zarf (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/ {-ıncama}, {-ken}/{-kene}/{-kenez}li bazı zarf-fiillerin) işlevli sözcüklerin yanı sıra, edatların (gibin, kadara vb.) ve bağlaçların (ilen, hemin hemin vb.) da çeşitli birimlerle genişletildiği bilinmektedir. Pekiştirme işlevli birimlere çekimli fiillerde de rastlamak mümkündür. Bunun en tipik örneği, Köktürk döneminden itibaren, emir kipi teklik II. şahıs çekiminde görülen {GIl} birimidir. Türkiye Türkçesi ağızlarında kip ve zaman ekleri de ses yapıları ve biçimleri açısından çeşitlilik gösterir. Bunların içinde özellikle {i-} fiilinin görülen geçmiş zaman kipi teklik III. şahıs çekiminde ortaya çıkan /n/, ilgi çekicidir. Çünkü ölçünlü dilde, bu çekimde kip ve zaman ekinden sonra şahıs eki getirilmez. Şahıs anlamsal olarak {ø} sıfır morfemle işaretlenir. Fakat benim zamanımda gandil varıdın (Uş. Ağz. I-2,101), millet toplanırdın (Uş. Ağz III-93,6), başına yuvak yapılıyodun (Uş. Ağz I-17,74), düün odunu gelirdin (Uş. Ağz I-17,76) örneklerinde görülen /n/ sesbirimine başka ağızlarda da rastlanmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızları içinde Balkanlardan gelen Türk göçmenlerin ağızlarının ayrı bir yeri vardır. Birimin bu ağızlarla ilişkili olduğu da tespit edilmiştir. Bu makalede, Türkiye Türkçesi ağızları üzerine yapılmış derleme ve inceleme çalışmaları taranarak elde edilen veriler ışığında /n/nin ortaya çıkma sebebi, kaynağı, işlevi ve başka birimlerle ilgisi üzerinde durulmuştur.

As in standart language, there are emphatic extentions in the structure of words in Turkey Turkish dialects. It is known that in dialects besides words which function as noun (kadıncäz), adjective (küçüceK) and adverb (iycemen, öylecene, şindikin, artıkın; {-ıncana}/{-ıncama}, {-ken}/ {-kene}/{-kenez} etc. some verbal adverbs); prepositions (gibin, kadara etc.) and conjunctions (ilen, hemin hemin etc.) have been extented in the same way. In finite verbs, it is possible to observe units which have emphasis function. Most typical example of this the {GIl} unit which is observed in declension of the imperative second-person singular. In Turkey Turkish dialects time and mood suffixes vary in terms of their voice structure and shape. Among them especially /n/ emerging in the declension of di-past thirdperson singular of verb {i-}. Because in standart language, in this declension after mood and time suffixes, the personal suffix is not used. Person is marked with {Ø} sıfır morphem. But as in following examples benim zamanımda gandil varıdın (Uş. Ağz. I-2,101), millet toplanırdın (Uş. Ağz III- 93,6), başına yuvak yapılıyodun (Uş. Ağz I-17,74), düün odunu gelirdin (Uş. Ağz I-17,76), the /n/ phonem is observed in other dialects. Among Turkey Turkish Dialects, dialects of Turkish immigrants coming from the Balkans have a special place. It can be detected that the unit is related with these dialects. In this article, in the light of gathered datum by scanning the compilations and researchs on Turkey Turkish Dialects, the rason for emergence of the /n/, its source and function and relation of other units will be discussed.