XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda liberal ekonominin gelişimi üzerine bir değerlendirme

Abstract

Siyasi ve ekonomik düşünce tarihinin en güçlü akımlarından biri olan liberalizm; bireysellik, özgürlük, sınırlı devlet, özel mülkiyet, serbest piyasa ekonomisi, eşitlik ve hukukun üstünlüğü kavramları üzerine inşa edilmiştir. Kökeni Antik Yunan’a kadar uzanan, Reform ve Rönesans hareketleri sonucunda Ortaçağ sonu itibariyle temelleri atılan ve Yakın Çağ’da doktrin haline gelen bu düşünce akımı, tarihsel süreç içerisinde değişimlere uğrayarak bugüne kadar varlığını sürdürmüştür. Liberalizm, Osmanlı İmparatorluğunun siyasi, sosyal ve iktisadi yapısında ilk izlerini ise İmparatorluğun modernleşme çabalarına girdiği Tanzimat Dönemi ile göstermeye başlamıştır. Bu çalışmada XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda liberalizmin gelişimi literatür taraması yöntemi kullanılarak detaylı biçimde irdelenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda ilk olarak Osmanlı Devleti’nin Modernleşme Dönemi incelenmiş, ardından liberal ekonomiye geçiş süreci incelenmiştir. Çalışma Osmanlı’da liberalizmin kurumsal temellerini de sorgulamaya çalışmış, çalışmada Batı’da liberal ekonomik gelişmeler ile Osmanlı’da liberal ekonomik gelişmeler irdelenmiştir. Çalışma bulgularına göre, Osmanlı İmparatorluğunda liberalizmin seyri Batı’dan farklı bir yapıda seyretmiştir ve köklü bir düşünce haline gelememiştir. Avrupa’da liberalizm halkın kazanımı olarak ortaya çıkarken, Osmanlı İmparatorluğunda liberalizm tepeden aşağıya doğru bir baskı biçiminde ortaya çıkmıştır. Batı’da devletin yetkilerini sınırlayan, bireyselciliği ve özgürlüğü ön plana çıkaran bu görüş, Osmanlı İmparatorluğunda tam aksine devletin merkezi otoritesini güçlendirmek için kullanılmıştır. Geleneksel tarzda üretim yapma anlayışını sürdüren Osmanlı, sanayi devrimini gerçekleştirmiş ve üretim yapısını dönüştürmüş, modern kurumlara sahip Batı ile üretim teknolojisi bağlamında da rekabet edememiş ve gitgide Batı’nın pazarı konumunu almıştır. Osmanlı İmparatorluğunda Adam Smith gibi etkili teorisyenler olmadığı için ilgili politikalar doğrudan Batı’dan alınmış, bu alanda ulusal düşünce geleneği ortaya çıkmamıştır. Hürriyet ve eşitlik kavramları uygulamada eşitsizliğe yol açarak Osmanlı ekonomisinin sömürülmesine neden olmuştur. İlaveten, bu akım Osmanlı toplum ve siyasi yapısının rasyonel bireyciliğe müsait olmaması nedeni ile Osmanlı’nın iktisadi ve siyasi ihtiyaçlarını karşılamaktan uzak kalmıştır.

Liberalism, one of the most powerful movements in the history of political and economic thought; is built on the concepts of individuality, freedom, limited state, private property, free market economy, equality and rule of law. This thought, whose origins date back to Ancient Greece, whose foundations were laid at the end of the Middle Ages as a result of the Reform and Renaissance movements, and which became a doctrine in the Modern Age, has survived until today by undergoing changes in the historical process. Liberalism began to show its first traces in the political, social and economic structure of the Ottoman Empire with the Tanzimat Period, when the Empire started its modernization efforts. In this study, the development of liberalism in the Ottoman Empire in the 19th century has been tried to be examined in detail using the literature review method. In this context, firstly, the modernization period of the Ottoman Empire was examined, and then the transition process to liberal economy was examined. The study also tried to question the institutional foundations of liberalism in the Ottoman Empire, and liberal economic developments in the West and liberal economic developments in the Ottoman Empire were examined. According to the findings of the study, the course of liberalism in the Ottoman Empire was different from the West and could not become a deep-rooted thought. While liberalism emerged as the gain of the people in Europe, liberalism in the Ottoman Empire emerged as a form of pressure from the top down. This view, which limited the power of the state in the West and emphasized individualism and freedom, was used to strengthen the central authority of the state in the Ottoman Empire, on the contrary. The Ottoman Empire who maintained production in a traditional style could not compete with the West, which had modern institutions, in terms of production technology, and gradually took the position of the West's market. Since there were no influential theorists like Adam Smith in the Ottoman Empire, the relevant policies were taken directly from the West, and the tradition of national thought did not emerge in this field. The concepts of freedom and equality led to inequality in practice, resulting in the exploitation of the Ottoman economy. In addition, this movement remained far from meeting the economic and political needs of the Ottoman Empire, since the Ottoman society and political structure were not suitable for rational individualism.